Podstawowym sposobem oceny stanu odżywienia organizmu jest pomiar masy i wysokości ciała. Wyniki te często wykorzystywane są do obliczenia BMI, dzięki któremu można sklasyfikować prawidłowość masy ciała. Analizator składu ciała dostarcza informacji m.in. o sumie białek, tłuszczy i wody w organizmie.

Pomiar tkanki tłuszczowej

Badaniem antropometrycznym, które umożliwia wykonanie pomiaru składu ciała jest bioimpedancja elektryczna. Jest to badanie bezinwazyjne, umożliwiające określenie zawartości tkanki tłuszczowej oraz beztłuszczowej masy ciała. W badaniu tym wykorzystywane są właściwości elektryczne organizmu oraz odmienna elektryczna impedancja (czyli oporność) tkanek. Ze względu na zawartość wody oraz elektrolitów, prąd elektryczny jest sprawnie przewodzony przez tkankę beztłuszczową, natomiast tkanka tłuszczowa stanowi swego rodzaju izolator, który stawia opór dla płynącego prądu. Różnice te pozwalają na analizę składu ciała oraz umożliwiają monitorowanie zmian w jego proporcjach. Warto pamiętać, że masa ciała może nie ulec zmianie nawet w przypadku dużych zmian w składzie ciała, gdy np. podczas intensywnych ćwiczeń tkanka mięśniowa zaczyna zastępować tkankę tłuszczową, bądź w przypadku wyniszczenia nowotworowego, gdy masa ciała jest podtrzymywania na stałym poziome ze względu na rozwój guzów.

Tkanka tłuszczowa a waga

Tłuszcz jest niezbędnym składnikiem organizmu, pełni w nim wiele podstawowych funkcji, m.in. buduje tkanki, stabilizuje narządy wewnętrzne, chroni przed nadmierną utratą ciepła. Co ciekawe, tłuszcz w organizmie występuje w dwóch formach, jest to:

• tłuszcz konstytucyjny – znajdujący się m.in. w szpiku kostnym, wokół organów wewnętrznych, gruczołów dokrewnych – wykorzystywany na bieżące potrzeby organizmu,
• tłuszcz zapasowy – w formie tłuszczu podskórnego.

Ustalony został zakres norm w odniesieniu do zawartości tkanki tłuszczowej w ciele, przy czym warto podkreślić, iż organizm kobiety charakteryzuje się większą skłonnością do magazynowania tłuszczu (tłuszcz konstytucyjny u kobiet stanowi około 9%, u mężczyzn około 3% masy ciała).

Prawidłowa procentowa zawartość tkanki tłuszczowej w ciele kobiety oscyluje w przedziale 15-25% masy ciała, natomiast w organizmie mężczyzny jest to 10-20% masy ciała (są to wartości szacunkowe, precyzyjnie należy je określić biorąc pod uwagę m.in. wiek). Otyłość diagnozowana jest u kobiet przy zawartości tkanki tłuszczowej powyżej 30%, u mężczyzn – powyżej 25% masy ciała.

Analiza składu ciała określa również wisceralną tkankę tłuszczową, inaczej trzewną, która gromadzi się w jamie brzusznej. Mimo odpowiedniej zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, może występować nadmierna ilość trzewnej tkanki tłuszczowej. Jej nadmiar zwiększa ryzyko:

• zaburzeń metabolicznych,
• chorób naczyniowo-sercowych,
• nadciśnienia tętniczego,
• cukrzycy typu 2.

Woda w organizmie

Woda stanowi materiał budulcowy organizmu, wchodzi w skład kluczowych elementów ciała – komórek, tkanek, płynów ustrojowych, chroniąc je również przed uszkodzeniem. Woda jest doskonałym środowiskiem dla procesów biochemicznych organizmu, umożliwia wydalanie produktów przemiany materii oraz dba o termoregulację.

Średnia zawartość wody w organizmie zależy przede wszystkim od płci. Ciało kobiety zawiera zazwyczaj około 55% wody, w organizmie mężczyzny jest to średnio 60% masy ciała. Powyższa różnica wynika głównie ze względu na większy procent tkanki tłuszczowej w ciele kobiety. Na zawartość wody w organizmie wpływ ma również wiek – ciało noworodka może zawierać nawet 80% wody, a u osób starszych jest to przeciętnie 46 – 54% masy ciała. Warto pamiętać, że organizm nieustannie traci wodę przez skórę, płuca, nerki oraz przewód pokarmowy. Straty te są szacowane na około 2800 cm3 dziennie, więc aby utrzymać zerowy bilans należy dostarczyć tyle samo płynów z pożywieniem oraz napojami. Część wody (około 300 cm3) wytwarzana jest przez organizm.

Masa mięśni i masa kostna

Masa mięśni – analiza składu ciała dostarcza informacji na temat masy tkanki mięśniowej w organizmie. Stanowi ona zazwyczaj około 30% masy ciała, jednak nie ma tu określonych norm. Pomiar ten jest szczególnie przydatny podczas zmiany sposobu żywienia czy modyfikowania aktywności fizycznej – pozwala obserwować zachodzące w organizmie zmiany.

Masa kostna – organizm człowieka zawiera w sobie najczęściej 206 kości, przy czym ich szacunkowa masa to 12 kilogramów. Analizator składu ciała nie określa jednak masy kości, a raczej orientacyjną ilość składników mineralnych znajdujących się w nich. Pomiar masy kostnej dobrze się sprawdza do monitorowania zmian w dłuższym okresie czasu, co pozwala wykryć pozytywną bądź negatywną zmianę w mineralizacji kości oraz zwiększające się ryzyko osteoporozy.

Analizator składu ciała a inne informacje

Analiza składu ciała wykonywana na specjalnym do tego celu przyrządzie często pokazuje również parametry, jakimi są:

podstawowa przemiana materii,

wiek metaboliczny.

Podstawowa przemiana materii jest to inaczej metabolizm podstawowy. Określa ona najniższy poziom przemian energetycznych, które zapewniają odpowiednią dawkę energii niezbędnej do przebiegu podstawowych funkcji życiowych (m.in. praca układów i narządów wewnętrznych, utrzymanie odpowiedniej temperatury ciała, budowa i regeneracja tkanek) w optymalnych warunkach bytowych. Należy jednak pamiętać, że nie jest to całkowite zapotrzebowanie organizmu na energię, gdyż nie uwzględnia aktywności fizycznej wykonywanej w ciągu dnia.

Analizator składu ciała dostarcza również informację o wieku metabolicznym, który zależny jest między innymi od sposobu żywienia, aktywności fizycznej, hormonów oraz genów. Do wielu parametrów analizator nie ma dostępu, oblicza więc wiek metaboliczny za pomocą wzorów, korzystając z takich informacji jak:

• wiek,
• płeć,
• skład ciała,
• podstawowa przemiana materii.

Gdy wiek metaboliczny wykazuje większą wartość niż wiek metrykalny, na wynik można wpłynąć odpowiednią dietą i aktywnością fizyczną.

Kiedy wykonać pomiar?

Poziom wody w organizmie może wahać się w ciągu dnia, jednak warto pamiętać, że w ciągu nocy ustrój ma skłonność do dehydratacji, czyli nadmiernej utraty wody. Proces ten może skutkować niższą masą ciała z rana, ale z drugiej strony może zwiększyć się procent tkanki tłuszczowej, więc pomiary mogą być nieadekwatne.

Wynik analizy składu ciała jest zależny od wielu innych parametrów. Przede wszystkim należy zadbać o dokładny pomiar masy oraz wysokości ciała. Wpływ na wynik ma również:

• pozycja ciała,
• ułożenie elektrod,
• czas od ostatniego posiłku,
• stopień nawodnienia organizmu,
• wysiłek fizyczny,
• stężenie elektrolitów w ustroju,
• temperatura ciała oraz pomieszczenia.

Nie zaleca się przeprowadzać analizy składu ciała po obfitych posiłkach oraz po spożyciu alkoholu, w trakcie choroby, menstruacji oraz po kąpieli. Metalowe przedmioty mogą zaburzyć wynik, analizy nie można przeprowadzać u osób posiadających rozrusznik serca lub inne urządzenia medyczne.